تعریف اوراق بدهی به زبان ساده

اوراق بدهی یک نوع وام هستند با این تفاوت که وام‌دهنده افراد مثل من و شما و وام‌گیرنده دولت‌ها و شرکت‌ها هستند. دولت‌ها و شرکت‌ها برای تامین مالی پروژه‌های بزرگ خود مستقیم از مردم و با فروش اوراق بدهی وام می‌گیرند و پرداخت اصل پول به همراه سود را تضمین می‌کنند.

معمولا سود اوراق بدهی بالاتر از سود بانکی است. همانطور که در بخش ریسک سرمایه‌گذاری اشاره کردیم، اوراق بدهی (دولتی) سرمایه‌گذاری بدون ریسک محسوب می‌شود و سرمایه‌گذار اوراق بدهی به صورت تضمینی اصل پول و سود آن را دریافت خواهد کرد. زیرا که پرداخت بدهی اوراق برای دولت‌ها در اولویت اول و حتی قبل از پرداخت حقوق کارمندان دولت است.

یعنی حتی ممکن است که دولتی به صورت دوره‌ای پرداخت حقوق کارمندان خود را به تعویق بیندازد، ولی پرداخت بدهی اوراق بدهی هیچ وقت به تعویق نمی‌افتد. بنابراین سرمایه‌گذاری در اوراق بدهی مورد علاقه‌ی سرمایه‌گذاران ریسک گریز است.

به طور کلی اوراق بدهی به دونوع اوراق بدهی بدون پرداخت دوره‌ای و اوراق بدهی با پرداخت دوره‌ای تقسیم می‌شوند. وقتی شما اوراق بدهی بدون پرداخت دوره‌ای می‌خرید، مثل این است که دولت یا شرکت از شما فرضا 900 تومان قرض می‌گیرد و پس از دوره‌ی مشخص 1000 تومان به شما پس می‌دهد.

در صورتی که اوراق بدهی با پرداخت دوره‌ای بخرید، مثل این است که فرضا شما 900 تومان به دولت یا شرکتی قرض می‌دهید و آن‌ها بر طبق توافق قبلی متعهد می‌شوند که به شما به صورت دوره‌ای ( دوماهه، سه ماهه، چهارماهه و یا شش ماهه) سود ثابت (مثلا 50 تومان) پرداخت کنند و پس از تمام شدن دوره‌ی اوراق 900 تومان را به شما باز می‌گرداند.

مشخصه‌های اوراق بدهی:

تمامی اوراق بدهی مشخصه‌های مشترکی دارند که با آن تعریف و فروخته می‌شوند که در ادامه به توضیح این مشخصه‌ها می‌پردازیم:

• تاریخ سررسید

تاریخ سررسید، تاریخ اتمام دوره‌ی اوراق بدهی است که در این تاریخ دارنده‌ی اوراق بدهی ارزش اسمی اوراق را دریافت خواهد کرد.

• ارزش اسمی

ارزش اسمی همان اصل مبلغ وام است. در تاریخ سررسید اوراق بدهی، این مبلغ به خریدار اوراق بازپرداخت می‌شود.

• نرخ سود اسمی

نرخ بهره‌ای (+تعریف ساده نرخ بهره) که به صورت دوره‌ای تا سررسید اوراق پرداخت می‌شود. یعنی فرض کنیم شما اوراق بدهی به با ارزش اسمی 100 هزار تومان با نرخ سود اسمی 20 درصد با تعداد دو دوره در سال می‌خرید. یعنی شما هر شش ماه یک‌بار ده درصد به مبلغ 10 هزارتومان به عنوان نرخ سود اسمی اوراق تا سررسید اوراق دریافت خواهید کرد.

• قیمت فروش

شما در صورتی که نخواهید تا زمان سررسید اوراق منتظر منتظر بمانید می‌توانید اوراق را در هر روزی که بازار باز است به قیمت بازار به شخص دیگری بفروشید. اینکه قیمت بازار چگونه تعیین می‌شودف درآینده به طور مفصل توضیح می‌دهیم.

• نرخ سود تا سررسید: (YTM)

اگر شما اوراق بدهی را در روز اول انتشار بخرید نرخ سود شما هم نرخ سود اسمی است. اگر اوراق را بعد از انتشار و به قیمتی که بازار تعیین می‌کند بخرید و اوراق را تا سررسید نگه دارید در این صورت نرخ سودی که کسب می‌کنید با نام “نرخ سود تا سررسید” یا YTM  شناخته می‌شود. معمولا اوراق بدهی با YTM  خرید و فروش می‌شوند نه بر اساس قیمت. یعنی هر لحظه که اوراق به قیمتی در بازار خرید و فروش می‌شود، سرمایه‌گذاران YTM  لحظه‌ای را محاسبه می‌کنند و برای خرید و فروش اوراق بر اساس این مشخصه تصمیم‌گیری می‌کنند.

اوراق بدهی در دو بازار فرابورس و بازار اصلی بورس منتشر می‌شوند. مشخصه‌های اوراق را می‌توانید در سایت‌های فرابورس (//www.ifb.ir/) ببینید.

برای نمونه مشخصه‌های اوراق جدید اسناد خزانه‌ی اسلامی با نماد “سخاب 5”  که روز چهارشنبه‌ی گذشته منتشر شد را با هم در لینک زیر بررسی کنیم:

//www.ifb.ir/Instrumentsmfi.aspx?id=23119

در بخش اطلاعات اوراق، مبلغ اسمی تک اوارق “سخاب 5” را می‌بینیم که 100 هزارتومان است. یعنی شما با خرید یک اوراق “سخاب 5” مبلغ 100 هزارتومان در تاریخ سررسید دریافت خواهید کرد.

مبلغ کل اوراق که نشان‌دهنده‌ی ارزش کل اوراق “سخاب 5” منتشر شده است، حدود 700 میلیارد تومان است، یعنی  . مدت اوراق که 11 ماه اعلام شده است، همان تاریخ سررسید را مشخص می‌کند یعنی یازده ماه بعد از تاریخ انتشار اوراق سررسید خواهند شد. دقت کنید که برای “سخاب 5″،  سود اسمی اعلام نشده‌ است.

این بدان معنی است که “سخاب 5” از نوع اوراق بدهی بدون پرداخت دوره‌ای است و در زمان سررسید به شما برای هر اوراق،  100 هزارتومان بازگردانده می‌شود. حالا فرض کنیم شما روز چهارشنبه که “سخاب 5” در بازار عرضه شد، می‌خواستید بخرید. به طور کل وقتی که اوراق بهادار در بازار بورس یا بازار بدهی عرضه می‌شوند، بازار و عرضه و تقاضا قیمت اوراق تعیین می‌کند و شما به قیمت بازار اوراق را خریداری می‌کنید. برای از قیمت معامله‌ی لحظه‌ای “سخاب 5” و قیمت بازار آن سری به لینک زیر می‌زنیم:

//www.tsetmc.com/Loader.aspx?ParTree=151311&i=65220526955159748

می‌بینیم که قیمت بازار برای “سخاب 5” زیر 100 هزارتومان و منفی باز شده است. قیمت‌گذاری اوراق بدهی را اصلا با سهام مقایسه نکنید که منفی باز شدن اوراق معنی عملکرد بد داشته باشد. چون با خرید اوراق بدهی شما شریک سود و زیان دولت یا شرکت نمی‌شوید بلکه صرفا به آن‌ها قرض می‌دهید و در انها اصل پول به همراه سود پول خود را دریافت می‌کنید. اوراق بدهی دولتی حتی کم‌ریسکتر از سرمایه‌گذاری در بانک است. خلاصه ی کلام، غیر ممکن است که اوراق بدهی دولتی پول شما را باز پس ندهد.

خوب حالا که از این جهت مطمئن شدیم، دوباره سراغ سوالمان برگردیم: چرا “سخاب 5” منفی باز شد؟ دلیل آن واضح است و از همان اصل وجود نداشتن آربیتراژ بهره می‌گیرد. اگر کسی به شما بگوید که به او قرض بدهید و او 11 ماه دیگر 100 هزار تومان به شما پول خواهد داد، شما منطقا عددی زیر 100 هزار تومان به او پول خواهید داد .

سریع در ذهنتان محاسبه خواهید کرد که شما چه پولی را در بانک بذارید بعد 11 ماه، بانک به شما 100 هزار تومان پس خواهد داد؟ ممکن است بگویید که سود انتظاری من از پولم 30 درصد در سال است و بر اساس همین نرخ سود به او وام می‌دهید. در بازار بدهی هم دقیقا همین اتفاق می‌افتد و سرمایه‌گذاران برای 100 هزار تومان 11 ماه بعد، عددی زیر 100 هزارتومان برای خرید پیشنهاد می‌دهند.

این قیمت پیشنهادی در بیشترین حالت قیمتی است که با محاسبه‌ی نرخ سود بانکی به دست می‌آید ولی چون سرمایه‌گذاران بازار بدهی انتظار سود بیشتری از بازار بدهی نسبت به بانک‌ها دارند، معمولا قیمتی که بازار برای اوراق بدهی تعیین می‌کند، نرخ بازده تا سررسید (YTM) بیشتری نسبت به سود بانکی دارد.

چگونه اوراق بدهی را خرید و فروش کنیم؟

مبنای خرید و مقایسه‌ی اوراق بدهی چیست؟

در پست قبل انواع اوراق بدهی و مشخصات اوراق بدهی را توضیح دادیم و گفتیم که برخی اوراق بدون پرداخت سود دوره‌ای هستند و برخی اوراق سوده‌های دوره‌ای با دوره‌های پرداخت متفاوت و نرخ سود اسمی متفاوت می‌دهند. حال اگر من سرمایه‌گذار بخواهم در اوراق بدهی سرمایه‌گذاری کنم، مبنای مقایسه و تصمیم‌گیری من برای خرید چه خواهد بود؟ چگونه انواع اوراق بدهی با سود اسمی متفاوت و دوره‌ی پرداخت سود متفاوت را باهم مقایسه کنم و بهترین انتخاب را بکنم؟

نرخ سود سالیانه  (YTM)   معیار استاندارد مقایسه اوراق بدهی

برخلاف اوراق سهام که مبنای خرید و فروش آن قیمت و شاخص‌های عملکرد مانند P/E است، قیمت اوراق بدهی نمی‌تواند مبنای ارزیابی و تصمیم‌گیری برای خرید و فروش آن باشد، مهمترین فاکتور (ولی نه تنها فاکتور) در انتخاب اوراق بدهی سود معادل سالیانه آن (YTM) به هنگام خرید است. در جدول زیر پنج نوع اوراق بدهی متفاوت را می‌بینیم که هریک سود اسمی متفاوت و دوره‌ی پرداخت متفاوت دارند که در ستون آخر سود موثر سالیانه محاسبه شده است.

چگونه نرخ سود موثر سالیانه اوراق را محاسبه کنیم؟

محاسبه‌ی نرخ سود معادل سالیانه اوراق بدهی با اصل تنزیل پول محاسبه می‌شود. محاسبات آن به ویژه سود اوراق بدهی با پرداخت میان دوره‌ای برای سرمایه‌گذار عادی می‌تواند کمی پیچیده باشد. بنابراین ما فرمول محاسبات سود سالیانه‌ی اوراق را اینجا آموزش نخواهیم داد و فقط منطق محاسبه‌ی سود را به شما آموزش می‌دهیم. علاقه‌مندان می‌توانند فرمول محاسبات را از سایت فرابورس از لینک زیر یاد بگیرند: //www.ifb.ir/Files/MFI/YTM%20vs%20YTC.pdf

اصل تنزیل ( discounting) ، بر مبنای همان منطق ارزش زمانی پول استوار است که مثال مشهور آن هزار تومان امروز بیشتر از هزار تومان فردا ارزش دارد. معمولا ما وقتی به بانک برای سپرده‌گذاری مراجعه می‌کنیم، بانک سود سالانه را اعلام می‌کند و ما می‌دانیم که اگر 100 میلیون پول در بانک با سود سالانه 10 درصد سپرده‌گذاری کنیم، سال دیگر همین موقع 110 میلیون پول خواهیم داشت.

در بازار بدهی قیمت اسمی اوراق بدهی یعنی مبلغی که به هنگام سررسید اوراق دریافت خواهیم کرد، معلوم است. قیمت فعلی اوراق را نیز عرضه و تقاضای بازار تعیین می‌کند. تنها مجهول این معامله سود معادل سالیانه یا YTM است که با قرار دادن در فرمول به دست می‌آید. برای مثال مبلغ اسمی اوراق اسناد خزانه اسلامی (سخاب) 100 هزار تومان است.

فرض کنیم این اوراق هم اکنون در بازار به مبلغ 82 هزار تومان معامله می‌شوند. اگر شما با همین قیمت اوراق را خریداری کنید و تا پایان سررسید یک سال باقی مانده باشد، سود معادل سالیانه 21.95 خواهد بود.برای محاسبه‌ی سود معادل سالیانه اوراق بدهی می‌توانید از ماشین حساب فرابورس در لینک زیر استفاده کنید که هر بار بایستی قیمت خرید را وارد کنید. //www.ifb.ir/ytm.aspx

آیا برای خرید اوراق تنها در نظر گرفتن YTM کافی است؟

نکته ی مهمی که در خرید اوراق باید توجه کنیم این است که خرید اوراق با بالاترین YTM لزوما به معنای بهینه‌ترین سرمایه‌گذاری نیست . علاوه بر سود معادل سالانه بایستی فاکتورهای زیر را هم حتما در نظر بگیریم

• ریسک نکول : ناشر و ضامن اوراق
• ریسک نقدشوندگی: حجم معاملات روزانه

ریسک نکول:

ریسک نکول اوراق به این معنی است که منتشرکننده‌ی اوراق نتواند در زمان سررسید اصل پول و سود شما را بازگرداند. بنابراین برای ارزیابی ریسک نکول اوراق باید به ناشر و ضامن اوراق توجه کنیم. ناشر اوراق معمولا در صورتی که دولت باشد، ضامن آن نیز خود دولت (خزانه و وزارت دارایی) است که در این صورت ریسک نکول صفر است زیرا که دولت ورشکسته نمی‌شود. اوراق اسناد خزانه اسلامی و اوراق مشارکت دولتی جز این دسته هستند.

در مقابل اوراق بدهی که ناشر آن‌ها شرکت‌ها هستند، مانند اوراق اجاره یا اوراق مشارکت شرکت‌های بزرگ و سایر اوراق بدون ریسک محسوب نمی‌شوند. زیرا که شرکت‌ها در صورت ورشکست شدن نمی‌توانند بدهی خود را به صاحبان اوراق بازگردانند که در این صورت ضامن شرکت اهمیت پیدا می‌کند که توانایی پرداخت اصل پول و سود صاحبان اوراق را داشته باشد. بنابراین در بررسی خرید اوراق بدهی منتشر شده توسط شرکت‌ها، ضامن آن نیز اهمیت می‌یابد.

ریسک نقدشوندگی

ریسک نقدشونگی به این معناست که سرمایه‌گذار نتواند به راحتی برای فروش اوراق خود خریدار پیدا کند. این مشکل زمانی پیش می‌آید که حجم معاملات یک سهم یا اوراق کم باشد. زمانی که حجم معاملات بالا است، سرمایه‌گذار به راحتی می‌تواند در طول بازار اوراق بخرد و بفروشد ولی در صورت کم بودن معاملات سرمایه‌گذار با سختی مواجه می‌شود. نقدشونده بودن اوراق و سهام یکی از فاکتورهای مهم برای خرید و فروش محسوب می‌شود و نقدشونده نبودن اوراق برای سرمایه‌گذار نوعی هزینه است.

 نرخ سود سالیانه چه تفاوتی با سود معادل بانکی دارد؟

فرض کنید یک نفر 10 میلیون تومان درحساب بانکی با سود 20% و یک نفر 10 میلیون در اسناد خزانه اسلامی با بازده تا سررسید(YTM) به نرخ 20% و سررسید یک سال بعد داشته باشد. برای حساب بانکی، ماهانه 1.67% درصد یا عدد 167 هزارتومان تومان پرداخت می شود که مجموع این عدد در پایان دوازده ماه به 2 میلیون می رسد.

نفر دوم اصل پول و سود آن یعنی 12 میلیون تومان را یکجا و در تاریخ سررسید دریافت می کند. در نگاه اول سود هر دو نفر یکسان دیده می شود اما باید توجه کرد که نفر اول که 167 هزار تومان ماهانه بانک را می‌تواند دوباره با نرخ 20 درصد سرمایه گذاری کند در حالی که این گزینه برای سرمایه‌گذار اوراق بدهی وجود ندارد. بنابراین برای مقایسه‌ی نرخ سود سالیانه اوراق بدهی با سود بانکی، سود YTM اوراق را به سود معادل بانکی تبدیل می‌کنند.

البته توجه کنید که عموما سپرده های بلند مدت بانکی قابل برداشت نیستند و درصورت برداشت از حساب، سود کمتری نسبت به سود اولیه پرداخت می شود. در مقابل می توان به سادگی و بدون کاهش سود، تمام یا بخشی از اسناد خزانه اسلامی را در بازار به فروش رساند و اصل سرمایه و سود تا آن زمان دریافت کرد و مجددا در فرصت‌های با سود بالاتر سرمایه‌گذاری کرد.

سرمایه‌گذاری در اوراق بدهی چه مزیتی نسبت به سرمایه‌گذاری در بانک دارد؟

اوراق بدهی دولتی و سپرده بانکی هردو دارایی سرمایه‌گذاری با ریسک کم یا بدون ریسک محسوب می‌شوند. بنابراین بر اساس اصل ریسک-بازده ، نباید انتظار اختلاف سود زیاد بین این دو دارایی را داشته باشیم. برای مقایسه بهتر اوراق بدهی را به دو دسته تقسیم می‌کنیم:

•  اوراق بدهی کوتاه‌مدت: اوراق بدهی با سررسید کمتر از یکسال

•  اوراق بدهی بلند‌مدت : اوراق بدهی با سررسید بیشتر از یکسال

اوراق بدهی کوتاه‌مدت هم‌اکنون در بازار ایران در نرخ‌های بین 15 تا 16 درصد معامله می‌شوند. در حالی که نرخ سپرده‌گذاری کوتاه‌مدت بانکی 10 و نرخ سپرده‌گذاری و نرخ سپرده بلندمدت 15 درصد است. مزیت سرمایه‌گذاری در اوراق بدهی کوتاه مدت در این است که سرمایه‌گذار می‌تواند بدون تحمل نرخ جریمه اوراق خود را با نرخ بالاتر از سپرده کوتاه مدت ( در شرایط عادی بازار) به فروش برساند.

در حالی که اگر بخواهد از سپرده بلندمدت خود برداشت کند با نرخ جریمه چند درصدی مواجه خواهد شد. بنابراین اوراق بدهی کوتاه مدت گزینه خوبی برای کسانی است که در کوتاه‌مدت به سرمایه خود نیاز دارند. فقط نکته مهم این است که برای گرفتن سود مورد نظر حتما باید اوراق کوتاه مدت را تا سررسید نگه دارید و یا در قیمتی که در روز فروش معادل نرخ مطلوب شما است بفروشید.( چون ممکن است در شرایط خاص بازار قیمت اوراق بدهی به صورت دوره‌ای کاهش پیدا کند و فروش اوراق به ضرر باشد)

در همین حال اوراق بدهی بلندمدت نیز مزیت‌های خاص خود را دارند. به ویژه زمانی که انتظار این است که نرخ بهره کاهش یابد، اوراق بدهی بلندمدت یکی از بهترین گزینه‌های سرمایه‌گذاری بلندمدت و سرمایه‌گذاری بدون ریسک است. برای مثال کسانی که شهریور امسال قبل از اعلام کاهش نرخ سود بانکی اوراق بدهی بلندمدت با نرخ‌های بالای 20 درصد خریدند، سود بالاتری نسبت به وضعیت فعلی بازار برای چندسال آینده خود تضمین کردند. هم‌اکنون نیز اوراق بدهی بلندمدت با سررسیدهای سال 98 و حتی 1400 نیز در بازار با نرخ‌های بالای 15 درصد موجود هستند. اگر سال آینده بانک مرکزی دوباره نرخ بهره را کاهش دهد، خریداران این اوراق (در صورت نگهداری اوراق تا سررسید) سود خوبی را کسب خواهند کرد.